De gisant en de tombe: realisme en ideaal in Utrecht

Sinds de Griekse en Romeinse oudheid nam vanaf de 5de eeuw geleidelijk de aandacht voor de identiteit van de overledene af en daarmee zouden gedurende ongeveer vijfhonderd jaar zowel het meest beeldbepalende onderdeel van de grafkunst verdwijnen - de afbeelding van de overledene -, als het identificerende grafschrift. De gestorvene raakte in anonimiteit. Pas vanaf de 11de eeuw keerde de behoefte aan verpersoonlijking, identificatie en herkenning in de grafkunst terug. Aanvankelijk gebeurde dat slechts met eenvoudige opschriften, later in combinatie met het portret van de gestorvene, de zogenaamde "effigies" (latijns voor: beeltenissen). Voor de beeldhouwers betekende de terugkeer van het "portret' op het graf een uitdaging, die tot talrijke originele oplossingen aanleiding gaf. Het thema van de overledene, liggend op zijn tombe, zou in de volgende eeuwen zeer uiteenlopende manieren worden uitgewerkt, variërend van een vlakke ingekraste voorstelling tot een volledig vrij gebeeldhouwde liggende figuur of "gisant" (frans voor: liggend). Voor zo'n middeleeuwse tombe met een gebeeldhouwde beeltenis geldt dat een direct verband gemaakt kan worden met de Romeinse sarcofaag.

Een prachtig voorbeeld in Nederland is de zandstenen graftombe van Dirk van Wassenaer uit ca. 1470 in de Sint-Janskerk (Wikipedia) te Utrecht. Wassenaer was een geestelijk leider (proost) van van het Sint-Janskapittel. Hier is een overtuigende weergave van een liggende dode gecreëerd, die met gesloten ogen en gekruiste handen is opgebaard. Het persoonlijke, weinig gestileerde gelaat heeft ingevallen wangen. De kleding valt op natuurlijke wijze in zware plooien om het lichaam. Twee toevoegingen dragen in het bijzonder bij tot een grotere werkelijkheidssuggestie, namelijk het kussen onder het hoofd van de proost en de leeuw (attribuut van moed en kracht) aan de voeten (bron: Kunst Open Universiteit).

In alle opengestelde kerken te Utrecht zijn korte beschrijvingen van de bezienswaardigheden in het interieur aanwezig. Tevens verzorgen de aanwezige gidsen gratis rondleidingen. U wordt door de gidsen heel enthousiast en vriendelijk ontvangen! Zie voor meer informatie op http://www.kerkenkijken.nl.